CÁC DÁNG ẤM TỬ SA PHỔ BIẾN (P1)Like 0 151

Ấm Tử Sa là một loại trà cụ thân thuộc với người uống trà,là một thành phần không thể thiếu được trong bộ trà cụ của người sành trà chẳng thế mà các cụ nhà ta đã có câu : “ Nhất nước – Nhì trà – Tam Pha – Tứ ấm “ . Ở Trung Hoa đất tử sa đã được tìm thấy và được chế tạo thành những chiếc Ấm Tử Sa đầu tiên và khoảng hơn 1000 năm trước . Càng về sau Ấm Tử Sa ngày càng được những người yêu trà tin dùng do những đặc tính rất đặc biệt của đất tử sa mà chỉ vùng Nghi Hưng mới có. Đó là đặc tính thẩm thấu hương trà,càng dùng lâu thì pha trà càng ngon nhất là nếu chỉ dùng một ấm pha duy nhất một loại trà , ngoài ra Ấm Tử Sa còn có khả năng giữ trà lâu bị mốc nếu quên không đổ trà trong ấm. Ấm Tử Sa còn có những đặc tính quan trọng khác nhưng là do các nghệ nhân làm ấm tạo nên như : dòng chảy tốt và mềm như lụa, nắp ấm khít không làm bay hương trà và nước trà không bị nhỏ ra khỏi miệng ấm, nhiều kiểu dáng phong phú phục vụ tốt cho nhiều sở thích thẩm mỹ khác nhau . Trong bài viết này Trà Thuần Việt xin được chỉ mạn đàm về các hình dáng của ấm tử sa và những người đã sáng tạo ra những dáng ấm đó . Ấm Tử Sa có vô vàn kiểu dáng khác nhau, và mỗi kiểu dáng khi được nghệ nhân khắc hoa văn,thơ phú lên thì biến thành những tác phẩm nghệ thuật thực sự (Ấm Tử Sa đắt tiền hơn các loại ấm đất khác có lẽ là do chúng ta mua một tác phẩm nghệ thuật chứ không phải là một chiếc ấm pha trà bình thường ). Chúng tôi không có ý định thống kê tất cả các loại hình dáng của Ấm Tử Sa , Vì đến bản thân chúng tôi sau một thời gian dài dùng ấm,tiếp xúc với nhiều loại kiểu dáng khác nhau nhưng vẫn chưa thể nhớ hết được tên và kiểu dáng ấm vì sức sáng tạo của các nghệ nhân làm ấm là vô hạn. Cũng một phần là tên là tiếng Trung được phiên ấm ra Hán Việt khá là khó nhớ nhưng phần lớn là do quá nhiều dáng ấm . Có dáng ấm rất nổi tiếng và có những kiểu dáng ấm rất hiếm khi gặp … Hôm nay chúng ta chỉ bàn đến các kiểu dáng ấm nổi tiếng và phổ dụng ( cũng có những dáng ấm biến tấu từ những dáng ấm phổ biến nhưng vẫn được gọi chung một tên ) :

Ấm xuyết cầu là loại ấm điển hình trong các loại ấm có hình tròn truyền thống,cũng là 1 trong những kiểu dáng đặc biệt ưu tú của ấm tử sa. Tạo hình cơ bản là núm,nắp ấm và thân ấm là 3 hình tròn theo trình tự từ bé đến lớn mà hợp thành ấm xuyết cầu.Bụng ấm là hình tròn lớn,nắp ấm là hình tròn nhỏ hơn,tròn nhỏ nằm trongvòng tròn lớn,ven miệng và ven nắp xuyết cầu có đều có 1 viền đắp nổi. Viền trên nắp lớn dày và nổi hơn viền ven miệng ấm,trên lớn dưới nhỏ,khi đậy nắp sẽ hợp thành 2 viền, thường gọi là ” thiên áp địa” hay ” viền văn võ” hoặc ” viền mẫu tử “. Vào thời Dân quốc,ấm Xuyết cầu của nghệ nhân Trình Thọ Trân được xem là xuất sắc trong mẫu ấm xuyết cầu.

Tạo hình của ấm xuyết cầu,đúng theo nghĩa sáng tác của ấm,các vòng tròn đan chuyết với nhau,đặt tên theo đặc điểm kết cấu tạo hình nên gọi là ” ấm chuyết cầu” có vẻ chính xác hơn.

 

Đây là mẫu ấm chuyết cầu. Nghệ nhân đời Thanh tên Trình Thọ Trân,lúc chế ấm nghệ nhân đã bước sang tuổi 80,và mẫu ấm này đạt giải khuyến khích tại cuộc triển lãm Ấm Tử Sa tại Panama.

Nguồn gốc tên Ấm Văn Đán Ấm Văn Đán được sáng tác vào cuối đời Minh đầu đời Thanh,có hình dáng gần giống ấm “Tây Thi” và ấm “Quý Phi”.(hai kiểu ấm này được sáng tác sau này ,vào khoảng giữa đời Thanh,hình dáng lung linh,nguy nga thanh tú.) Còn ấm văn đán trọng vẻ cổ điển mộc mạc,đó là đặc điểm thẩm mĩ nghệ thuật tương đối được chú trọng lúc đương thời. Văn Đán được giải theo nghĩa là: ” văn” chỉ sự dịu dàng nho nhã,ngoại hình tư thái ung dung.”Đán” là chỉ nữ diễn viên trong hài kịch bấy giờ. Ấm Văn đán được xem là danh ấm và có bài thơ tụng rằng: ” Hà tất Phượng Hoàng khuyếch ngự danh, Hoản nữ từ tiền lạc nhật trần, Tùng Trúc Mai dĩ khai tam kính.hoa lạc điểu đề thủy tự lưu.” Cũng có sử ký ghi lại rằng rằng, Văn đán là tên một loại quả, tức là quả bưởi ngày nay,tức được mô phỏng theo sinh thái.thời bấy giờ . Ấm Tử Sa được mô phỏng theo sinh thái phải thể hiện được cái nữ tính thời cổ , phải dịu dàng,nho nhã ,mỹ lệ. Hiện nay, ấm Văn đán,Tây Thi,quý phi biến hóa đa dạng, tùy theo phong cách của thợ gốm mà thành,cao thấp phì ốm,

Văn nhân đời Thanh Ngô Mai Đỉnh khen ấm văn đán rằng : về mô phỏng hình tượng, nhã nhặn tựa vai mĩ nhân,cốt cách cao tựa Tây Tử ( Tây Thi nhũ ), Thực vậy ,ấm văn đán trong con mắt của các văn nhân thời xưa là thế, phong cách nhã nhặn dịu dàng tựa vai mĩ nhân,nhu nhược vô cốt, lại tựa đường cong của Tây Thi.phong mãn tuấn tiêu thiên thành.

Nguồn gốc ấm ” Tây Thi Quai Ngược ” Ấm Tây Thi vốn có tên gọi là ấm Văn Đán.Ấm Văn Đán cách điệu cao nhã nên có thêm “Tây thi Nhũ.” Tức nói lên hình tượng ấm tựa như bầu ngực bầu bĩnh phong mãn của nàng Tây Thi . Đích thực là vậy,núm nắp tựa nhũ đầu, vòi ngắn xinh xinh, quai ngược ( quai lớn dần từ trên xuống dưới), nắp ấm được cắt ngang từ thân ấm,đáy ấm bằng phẳng với nền,trung tâm đáy thu vào trong.

Người đời sau thấy tên ” Tây Thi Nhũ” hơi khiếm nhã, nên được sửa lại là ” Tây Thi Quai Ngược”. Người làm ấm tây thi quai ngược là nghệ nhân rất nổi tiếng Đời Thanh tên ” Từ Hữu Tuyền”.

Nguồn gốc ấm “Châu Bàn “ Trần Mạn Sanh có sở thích đọc sách về đêm, mỗi lần cầm kiện cho đến đêm khuya mệt mỏi thì lại phẩm trà cho ấm lòng, đôi lúc nhắm mắt tịnh tư suy nghĩ : “Thập niên hàn xướng vô nhân hiểu Nhất cử thành danh thiên hả tri “ Mà trong sự cam khổ ấy chỉ có tự mình mới thấu hiểu được,huống hồ phận làm quan xử thế đôi lúc vì tự toàn mà tự miễn cưỡng làm khó mình.Suy tư bất miễn ảo não thất vọng dâng trào,bèn đứng dậy bước chậm vài bước,tình cờ thấy chiếc la bàn trên chiếc bàn nhỏ, tùy hứng tiện tay cầm chơi, thấy kim chỉ nam của la bàn quay thì ông cũng quay theo,nhưng sau cùng như một,chỉ theo một hướng. Mạn Sanh cảm thán: tuy la bàn ngoại hình tròn nhưng kim kiên chỉ hướng,khúc trực hợp nhất đó cũng là đạo làm người. Nên Mạn Sanh lấy la bàn làm ý tưởng để vẽ ấm và đặt tên là ” Châu bàn”. Ấm tròn nhưng chứa tính cương, ẩn ý thái cực,hữu hình mà vô tận,hào phóng vững vàng. Cổ nghiêng miệng ấm bằng,nắp bằng khúc cạnh núm dẹp,trong cương có nhu, tiêu nhiên thoát tục. Ngụ ý rằng trong đối nhân xử thế, khoan dung độ lượng,năng khuất năng triển, tam tư mà hành sự,vuông tròn như một.

Câu chuyện về ấm ” Thủy Bình “ Vào giữa đời nhà Minh,Đại Minh rất thịnh hành về phẩm trà,nên các loại ấm nhỏ mới được sử dụng rộng rãi,vậy là ấm thủy bình ra đời nhưng cũng chỉ trong 1 trình độ kĩ thuật nhất định.Cũng vào lúc đó,tại Phúc Kiến Quảng Đông cũng rất thịnh hành “Công Phu Trà” , mỗi khi uống trà,bên trong ấm bỏ rất nhiều lá trà, chỉ dùng nước sôi để pha.Lá trà nở,vòi bị nghẹn,nước trà không chảy ra được.nên cần phải để ấm trong 1 cái tô lớn,dùng nước sôi tôi lên ấm,đến khi sắp đầy tô thì ấm trà nổi lềnh bềnh trên nước nóng.như thế nước trà mơí rót dc ra.Để được như vậy thì kĩ thuật làm ấm phải cực kì tinh xảo.nguyên liệu đất làm quai và vòi ấm có trọng lượng và kích thước tương ứng.

Ấm nỗi lênh đênh trên mặt nước mà không bị nghiêng ngã,đó là lí do tại sao người ta đặt tên ấm là Thủy Bình. Ấm Thủy Bình được xem là tiêu biểu nhất của ngày xưa phải nhắc đến ấm Thủy bình của Huệ Mạnh Thần. Tuy nhiên hiện nay có nhiều ấm không nổi thăng bằng nhưng vẫn được gọi là ấm dáng thủy bình do có những đặc điểm về hình dáng của ấm thủy bình .

Câu chuyện về ấm “Thạch Biều” Ấm Thạch Biều xưa được gọi là Thạch Điều,chữ Điều trong biển từ vựng trung hoa được chú thích là dụng cụ có vòi ,có quai xách được treo để đun nước sôi.( còn người miền bắc bộ thường gọi là cái Siêu).Điều nguyên thủy là vật dụng kim loại biến thành vật dụng gốm.được thấy sớm nhất vào thời Bắc Tống,đại học sĩ Tô Thức ( tức Tô Đông Pha) viết bài ” Thí viện chiên tề ” trong thơ có câu : ” Thả học công gia tác danh ẩm Chuyên lư thạch điều hành tương tùy”. Công gia: chỉ người làm quan (Chuyên là : gạch và Lư là : cái lò ) Tô Thức đã sửa Điều chất liệu kim loại thành Điều chất liệu gốm,nguyên do là có quan hệ mật thiết với trà. Thời trung niên Tô Đông Pha đang làm quan,ông từ quan về Nghi Hưng Thục Sơn dạy học, phát hiện ra nồi đất gốm tử sa của vùng đất này nấu nước pha trà rất ngon tốt hơn hẳn nồi đồng nồi sắt,vậy là Ông lấy nguyên liệu tử sa mô phỏng Điều kim loại(Siêu).thiết kế có vòi,có ” đề lương” ,tức quai xách ngang để dùng tay nắm để rót. Và Điều gốm này,người đời sau thường gọi là ” ấm đề lương Tô Đông Pha”. Đó là ấm ” Thạch điều” tử sa ra đời đầu tiên. Ấm Thạch Điều được lưu truyền đời sau ,đến thời Trần Mạn Sanh và Dương Bành Niên thì đã có sự biến hóa rất lớn,có khuynh hướng văn nhân và nghệ thuật hóa nhiều hơn. Đặc sắc về Ấm Thạch Điều của Trần Mạn Sanh là trên nhỏ dưới lớn,trọng tâm hướng xuống,vững vàng,vòi ống thẳng và ngắn,lực ra nước mạnh và suôn thuận,thân ấm có hình tựa Kim Tự Tháp. Vậy Ấm Thạch Điều được sửa tên thành Thạch Biều là từ khi nào ? Đây phải nói đến thời kỳ của Đại sư Cố Cảnh Chu,Ông đã dẫn dụng một câu nói thời cổ xưa đó là: ” Nhược thủy tam thiên Duy ẩm nhất biều “ Câu này là chỉ tình yêu nam nữ,xuất hiện trong chuyện ” Hồng Lâu Mộng” Nhược thủy: là chỉ tình cảm yêu thương bao la tựa sông tựa biển Tam thiên : chỉ ngoài ấy có rất nhiều sự lựa chọn. Duy ẩm nhất biều: nghĩa là chỉ chọn một và duy nhất Cố cảnh chu là người đặc biệt yêu thích ấm Thạch Biều.ông đã dẫn dụ câu nói trên để thể hiện sự yêu thích ấy. Và từ ” Biều” chữ cuối cùng của câu dẫn cũng dần dần được gọi quen thuộc sau này.nên nay ta thường gọi là ấm Thạch Biều

Hầu hết các ấm của Tần Mạnh Sanh thiết kế đều do 2 anh em nghệ nhân chế tác, đó là Dương Bành Niên và Dương Phụng Niên.

Một kiểu ấm thạch biều khác cũng là Dương Bành Niên chế tác, người khắc họa tên ” Cù Ứng Thiệu”. Tên hiệu là ” Tử Dã” .thuộc thế hệ điêu khắc họa ấm kế Trần Mạn Sanh và Thạch Mai ( nghệ nhân khắc ấm khác ). Tên ấm được đặt theo tên hiệu của Cù Ứng Thiệu. Nay thường gọi là ” Thạch Biều tử dã “

Câu chuyện về ấm ” Báo Xuân” Báo Xuân: vào thời cổ xưa,vào ngày lập xuân hay là trước một ngày lập xuân,nhiều người thường hóa trang thành hình dạng những viên quan xuân hoặc thần xuân, đi khắp phố phường và lớn tiếng hô hoán ” xuân đến rồi, xuân đến rồi”.báo tin cho hương thân láng giềng biết rằng mùa xuân đã đến. Phong tục.Báo xuân còn một dụng ý khác là đón xuân và thần Câu Long về.( thần Câu Long: trong thời cổ trung Hoa.thần Câu Long hay còn gọi là thần Câu Mang,thần mộc,thần mùa xuân.vị thần mang sự xanh tươi và sức sống cho đại ngàn thiên nhiên). Các công nghệ sư dựa vào phong tục cổ truyền này , thêm sức tưởng tượng và sự thiết kế cao siêu,các nghệ nhân xưa đã chế tác ra ấm Báo xuân.nắp, vòi và quai ấm báo xuân đều có hình dạng cành cây.thân ấm hình tròn,trên bầu đáy thon,càng làm cho ấm báo xuân thêm mỹ lệ. Đặc biệt là phần vòi ấm,dưới cong hướng lên,ngạo nghễ tựa cây Tùng,tượng trưng cho sức sống ngoan cường và tinh thần bất khuất bất phục.Đồng thời cũng đại biểu cho mùa xuân sắp đến và sự hồi sinh nảy nở của thiên nhiên. Từ xưa đến nay,ấm Báo Xuân luôn được các nhà sưu tầm yêu thích.nhất là các văn nhân mặc khách.Hai biến thể phổ biến nhất của Ấm Báo Xuân mà chúng ta hay gặp là Báo Xuân Mai và Báo Xuân Đào .

Câu chuyện về Ấm ” Ngư Hóa Long “ Ấm Ngư Hóa Long là loại ấm truyền thống điển hình,có ý ” Ngư vượt long môn”. Mỗi nghệ nhân chế ấm Ngư Hóa Long đều có 1 phong cách và cách nhìn riêng. Như Nghệ nhân “Đường Phụng Chỉ ” chế ấm tiểu Ngư Hóa Long vào thời dân quốc thì núm nắp tạo hình quyển vân,thân ấm đắp gợn sóng nhẹ,đầu rồng vươn ra ngoài sóng,đuôi rồng cuốn vòng về phía sau tạo thành quai ấm. Quai ấm có vảy rồng được khắc tinh tế. Còn “Thiệu Đại Hanh”,đại sư chế ấm đời Thanh thì đắp thân ấm gợn sóng theo từng lớp từng lớp. Nghiêng về tính lập thể mạnh,đầu rồng vươn ra trong sóng cuồn cuộn nhưng không có long chảo ( chân rồng),núm nắp đắp hình sóng. Đầu rồng con ngắn và to được bọc trong nắp,có thể dịch chuyển ra vào. Còn nghệ nhân “Hoàng Ngọc lân ” cũng có phong cách riêng của mình,ông chế thân ấm gợn sóng,không mạnh về lập thể,nửa thân rồng vươn ra ngoài sóng,long chảo được đắp khắc hiện rõ.núm nắp thì có hình quyển vân (cuốn mây),đầu rồng con lộng trong nắp thì nhỏ hơn.

Ấm Ngư Hóa long được các nghệ nhân nổi tiếng chế tác theo phong cách khác nhau. Đặc điểm mỗi người mỗi ý.nhưng đều cực kì công phu và tinh xảo,sức sống mạnh liệt,sinh khí cuồn cuộn.

Ngoài các dáng ấm trên thì cũng có một dòng Ấm Tử Sa rất nổi tiếng là ấm mô phỏng theo hình dạng của các loại trái cây , hoa quả … như : quả bí , trái hồng , đài sen, xoài …

Nghệ nhân nổi tiếng nhất về dòng ấm này là Tượng Dung cùng thời và nổi tiếng không kém Cố Cảnh Chu . Hiện nay còn có Tưởng Nghệ Hoa là con gái nuôi của Tượng Dung cũng có các dáng ấm rất đẹp về đề tài này .

 

Ấm Tử Sa dáng Long Đán

Long đán được dịch nghĩa là : Trứng rồng , đúng như tên gọi thân ấm có hình dáng giống như quả trứng, ngoài ra đặc điểm nỗi bật khác là có phần vòi ngắn rót thẳng quai ấm ngược rất giống với ấm dáng tây thi. Đây là một trong những dáng ấm tử sa kinh điển được nhiều người chơi ấm yêu thích . Về tên gọi Ấm Long Đán khời nguồn: cách tạo hình ấm Long Đán dựa vào dáng hình quả trứng, trong thi kinh “ Tì hưu xuất thế ”có ghi chép : Tì Hưu là thái tử của rồng từ trong trứng rồng đập vỡ đi ra, con trong dân gian Tì Hưu còn có ý nghĩa phong thủy, “Nhà có Tì Hưu vạn sự đều tốt” là hàm ý trong đó, còn trong văn hóa đông phương thì rồng là cao nhất trong các hình ảnh về cát tường,dựa vào trứng rồng đặt tên gọi cho dáng ấm là cách gọi cho sự viên mãn và cát tường .

Tần Quyền ở đây có nghĩa ám chỉ nhà Tần với quyền lực và sức mạnh thống nhất trung hoa . Ấm có vòi ngắn, tổng thể toát lên vẻ mạnh mẽ ngắn gọn nhưng đơn giản rộng rãi . Sách vở không ghi lại chính xác ai là người đầu tiên làm ra dáng ấm tần quyền chỉ biết là từ cuối đời nhà Thanh có Mai Hữu Trúc cùng Vận Thành chế tạo nhưng trước đây quai ấm tròn đơn giản như vành tai sau này được biến tấu thành hình rồng cách điệu , và tạo thành dáng ấm Tần Quyền như ngày nay ta thấy .

Hình dạng đặc thù của Ấm Tử Sa Chuyết Chỉ tạo tác đơn giản không cầu kỳ như có nhiều hình cầu và bán cầu xếp chồng lên nhau và cái tên chuyết chỉ có nghĩa là trùng trùng điệp điệp xếp chồng lên nhau. Trong cuốn tạp chí huyện Nghi Hưng có nhắc đến chiếc ấm tử sa đáng giá ngàn vàng đó chính là chiếc ấm chuyết chỉ này nhưng một phần là do người sáng tạo ra dáng ấm này là đại sư ở nghi hưng là Thiệu Đại Hanh .

Tên ấm phản ánh chính xác hình dáng ấm như quả cà tím chín trên cây . Chất đất để làm nên dáng ấm này chuẩn nhất là đất tử sa màu tím sẫm, khi đó sẽ thể hiện hết được vẻ đẹp tự nhiên và tính sinh động của ấm . Ngoài ra đặc điểm nổi trội nhất của dáng ấm này là dòng nước rót ra mịn và tĩnh rất đẹp .

Ấm Hư Biến được sáng tạo từ cuối đời nhà Minh, có rất nhiều nghệ nhân nổi tiếng đã phỏng lại dáng ấm này trong lịch sử ấm tử sa và loại ấm hư biến làm bằng đất tử sa màu tím sậm là quý hiếm nhất . Về mặt chế tác ấm hư biến là dáng ấm tử sa khó chế tạo thủ công nhất,đầu tiên phải làm phần thân ấm trước rồi từ từ vỗ cho thành hình dạng dẹt, dẹt nhưng không được hỏng vì vậy cần một lực chính xác nếu không sẽ phải làm lại từ đầu. Ấm hư biến được coi là đỉnh cao của nghệ thuật làm ấm tử sa thủ công và là dáng ấm để các nghệ nhân thi thố trình độ làm ấm . Có người đã từng nói : ” Làm ấm thấp đi một phân thì độ khó tăng lên một bậc ” .

Được sáng tạo từ cuối triều đại nhà Minh,toàn dáng ấm toát lên vẻ mạnh mẽ sắc nét và kiên quyết nên còn gọi là ấm anh hùng lãng tử như vẻ bề ngoài nồng nhiệt ở bên trong và đầy hào sảng .

Đức Chung Là ấm kiểu chuông, ấm có hình dáng trang nghiêm ổn định tỉ lệ và cấu trúc cân đối, phong cách thoải mái đơn giản và mộc mạc . Ấm thể hiện kỹ năng chế tạo đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật sản xuất ấm tử sa cơ bản và truyền thống . Nghệ nhân nổi tiếng nhất làm dáng ấm Đức Trung là Thiệu Đại Hanh, ấm của ông đa phần là ấm trơn hình khí nặng nề, họa tiết cường điệu,kết cấu nghiêm túc và thường làm bằng chu sa nhuận sắc .

Ấm dáng phan hồ được làm từ triều đại nhà Thanh ở Quảng Đông, bắt nguồn từ nhà họ Phan làm nghề buôn muối cung cấp cho 2 tỉnh Quảng đông và Quảng tây do yêu thích trà nên họ đặt các nghệ nhân Nghi hưng làm ra dáng ấm độc quyền cho riêng họ và chỉ sử dụng trong gia đình . Họ Phan đặt cố định dáng ấm như vậy nên lạc khoản sẽ nằm ở mép ấm đáy là quai ấm không có lạc khoản và lạc khoản là : Dương Văn Hào Tự ( Phan ) . Do sự nổi tiếng của dòng họ Phan và dáng ấm của họ nên dân gian gọi dáng ấm này là Phan Hồ và ấm phan hồ thường là các ấm nhỏ có chất liệu chủ yếu là chu sa . Trong dáng ấm Phan Hồ được chia thành 3 dáng chính là : Cao Phan ( dáng gần như trái lê ), Vĩ Phan ( thân ấm dẹt gần như đi ngang ) và Trung Phan ( Thân ấm cao ) . Ở một số nơi ấm Phan Hồ còn được dùng làm của hồi môn cho con gái đi lấy chồng với dụng ý sau này sẽ trở thành người vợ người mẹ mẫu mực như người trong dòng họ Phan và ngoài ra ý nghĩa sâu xa nhất là giáo dục ý nghĩa của tình đoàn kết gia đình dòng họ .( Còn tiếp...)