HỒI VĂN 回文Like 0 262

Hồi văn là dạng họa tiết kỷ hà bắt nguồn từ trang trí tuyền thống Trung Hoa, được tạo ra bằng cách cách điệu những Hán thành những đường gấp khúc. Chữ Hán là loại chữ tượng hình được phát triển qua thời gian dài, cấu trúc chữ nằm trong một ô vuông nên cân đối và mang tính trang trí rất cao, do vậy có nhiều họa tiết thoát sinh từ chữ Hán. Một số hồi văn vẫn mang dáng dấp của Hán tự như chữ Á, Thọ, Phúc, Hỷ nhưng phần nhiều bay bổng và không bắt nguồn từ hình tượng nào cụ thể. Họa tiết này xuất phát từ một điển tích tuyệt mỹ mang tên Chức cẩm hồi văn 織錦回文.

Người đời mãi truyền nhau rằng năm xưa đời nhà Tấn 晉朝 (265-419) có người con gái dung mạo tuyệt thế, tinh thông chữ nghĩa tên là Tô Huệ 蘇惠 tự Nhược Lan. Chồng nàng là Đậu Thao được bổ đi trấn giữ vùng biên ải xa xôi, đôi lứa xa cách, ba năm thoắt chốc trôi qua trong nhớ nhung, buồn tủi. Nhớ chồng, nàng trút niềm khắc khoải vào trong nghiên bút, nảy mực thành mười bài tứ tuyệt tuyệt tác, ý thơ lay láng, thấu động. Đoạn nàng lấy chỉ ngũ sắc thêu lên mảnh gấm, nét chữ bay bổng như nga múa trên hồ, khởi từ mép vải xoáy ốc vào tâm vừa tròn mười khúc. Rồi nàng đem dâng vua, vua và triều thần tấm tắc khen nét chỉ xuất thần nhưng không ai đọc được. Nàng mới ngâm mười đoạn bi thi, ý tứ não nề, thống thiết, xong chữ thì mặt hoa đẫm lệ. Vua cảm động, hạ lệnh cho chồng về để đôi lứa được bên nhau. (Xin xem bài thơ ở phần comment)

Sau này, hậu thế ngưỡng mộ tài năng nữ sĩ bèn trìu mến gọi bài thơ là Tô Huệ Chức Cẩm Hồi Văn 蘇惠織錦回文 - bài văn cuộn tròn trên tấm vóc của Tô Huệ. Họa tiết vặn xoắn thoát sinh từ Hán tự vì vậy mới gọi là Hồi văn.

Hồi văn dùng để trang trí mặt phẳng, dùng trên gỗ, gạch, gốm, vữa, khảm, trang trí đường diềm hay biến thành những chiếc kệ gấp khúc. Những chữ thường dùng cho hồi văn thường mang ý cát tường như Phúc 福, Hỷ 喜, phổ biến nhất là Thọ 壽. Đôi lúc thêm cành lá, biến hóa thành loài thực vật, gắn thêm ý nghĩa thanh tao của mai lan cúc trúc. Hoặc có lúc hồi văn hóa thành rồng, thành phụng vờn mây. Hồi văn được sử dụng rất phổ biến trong kiến trúc truyền thống Việt Nam, sau này vẫn đứng bên cạnh những đồ án phương Tây mà hình thành nên phong cách Đông Dương quý phái, được ca ngợi bởi nét nhã nhặn và trạng thái hòa hợp Đông Tây, gắn liền với một nếp sống, nếp nghĩ rất Việt. Đến thời hiện đại, kiến trúc Modernism thế giới chủ trương bác bỏ trang trí nhưng hồi văn vẫn xuất hiện trên các khung cửa uốn Việt Nam, thấm đượm tinh thần tự tôn dân tộc của thời đại, được ứng dụng rộng rãi từ công trình quốc thể như Dinh Độc Lập tới những khung cửa dân dụng quen thuộc khắp các nơi. Chắc hẳn rất nhiều người sẽ nhớ mãi hình ảnh khung cửa sổ nhà mình, mà suốt tuổi thơ đã bao lần hằn tay lên khung sắt ấy trông ra những ô trời bay qua.

Hồi văn là dạng họa tiết gấp khúc, nay hóa dây (bổ sing thêm họa tiết thực vật) và hóa long (đầu rồng). Ảnh chụp tại một ngôi nhà ở Đồng Tháp.

Hồi văn dạng cuộn mây ở lăng Thống chế Điều bát Nguyễn Văn Tồn (文存, 1763–1820) đắp bằng hồ ô dước. Huyện Trà Ôn, Vĩnh Long.

Hồi văn hóa dây ôm lấy đồ án tĩnh vật trên bàn thờ nhà cổ Huỳnh Phủ ở Đại Điền, Bến Tre. Ẩn trong dây lá là hai con dơi tượng trưng cho phúc lộc.

Cổng vào tư trang và khu mộ Bác học Trương Vĩnh Ký sử dụng họa tiết hồi văn trên các bờ quyết mái. Trên ô bát giác là họa tiết chữ thọ cách điệu, bao quanh bởi họa tiết chữ vạn bao phủ toàn bộ mặt phẳng.

Hồi văn khảm sứ tại chùa Hội Khánh, Bình Dương

Lăng Tả quân Lê Văn Duyệt sử dụng nhiều hoa văn dạng chữ: hồi văn trên mái và đường diềm, cùng với những khung cửa sắt mỹ thuật uốn hình chữ thọ (trong hình), chữ hỷ

Trong khi chủ nghĩa Hiện đại bác bỏ họa tiết, thậm chí tuyên bố rằng Ornament is crime (họa tiết là tội ác), thì những công trình quốc thể tại Việt Nam Cộng Hòa vẫn ứng dụng các đồ án dân tộc rất dày đặc, khéo hòa trộn mỹ thuật truyền thống với tính năng động của thời đại mới. Thư viện Quốc gia, Sài Gòn.

Trong khi chủ nghĩa Hiện đại bác bỏ họa tiết, thậm chí tuyên bố rằng Ornament is crime (họa tiết là tội ác), thì những công trình quốc thể tại Việt Nam Cộng Hòa vẫn ứng dụng các đồ án dân tộc rất dày đặc, khéo hòa trộn mỹ thuật truyền thống với tính năng động của thời đại mới. Mặt bên của lăng Tả quân Lê Văn Duyệt, công trình mở rộng năm 1973.

Đường diềm hồi văn trên nội thất Dinh Độc Lập bởi trang trí gia Nguyễn Văn Triêm.

Hồi văn trên nội thất Dinh Độc Lập.

Hồi văn trên nội thất Dinh Độc Lập.

Thú vị làm sao, trên các trang trí phương Tây cũng có những đường diềm hồi văn, nhưng xuất hiện độc lập với truyền thống Á Đông, gọi là Greek meander.

Khung cửa sổ hình chữ Á xuất hiện rất phổ biến trong các ngôi nhà những thập niên trước, được ứng dụng rất nhiều cả trong nhà gỗ lẫn Modernist. Chắc hẳn rất nhiều người sẽ nhớ mãi hình ảnh khung cửa sổ nhà mình, mà suốt tuổi thơ đã bao lần hằn tay lên khung sắt ấy trông ra những ô trời bay qua.

Cửa sổ là thọ, trên cửa chính bên trái cũng là thọ luôn, bên phải là chữ lộc.

Hồi văn dạng mây hóa long tại hội quán Hà Chương, Chợ Lớn.