Ý Nghĩa Các Món Dùng Làm Thức Bày Cỗ Cúng Trong Các Dịp Giỗ, Tết Của Người Việt Thường

Tôi đã viết khá tỉ mỉ về cách thức lập hương án thờ cúng gia tiên, về cấu trúc từ đường dòng họ và cách thức tế lễ. Để cho trọn vẹn nội dung thờ cúng, đồng thời nhân trước dịp tết cổ truyền dân tộc, bài này tôi sẽ viết về nguồn gốc và ý nghĩa các lễ vật thức bày trên hương án gia tiên và trong cỗ cúng, nhằm giúp các gia đình có cơ sở chuẩn bị chu đáo, toàn đạo hơn trong sự nghiệp thờ cúng gia tiên trước thềm năm mới 2015.

     

Các lễ cúng thường có trong dịp tết Nguyên Đán và tháng giêng:

- Lễ cúng tiễn ông Táo về trời báo cáo công tác vào ngày 23 tháng chạp. Sau lễ cúng này được coi là tết. Từ đây đến 30 tết có tục biếu quà tết, (rể biếu quà nhạc gia; cháu biếu quà ông bà; trò biếu quà thầy…)

- Lễ cúng tất niên, tức cúng tống cự năm cũ và cẩn cáo mời linh hồn gia tiên về ăn tết cùng con cháu. Đồng thời là bữa cơm liên hoan cuối năm của gia đình. Dịp liên hoan này có mời bạn bè làng xóm cùng tham dự. thời gian lễ thường trong khoảng từ ngày 23 – 30 tháng chạp.

- Lễ Trừ tịch, cúng vào đêm giao thừa, cầu Hoàng thiên Hậu thổ và các vì tinh tú, chiếu rọi may mắn và phù hộ an lành.

- Lễ nghinh năm mới, cúng vào ngày mùng một (lễ này thường cúng cơm mới và kỵ sát sinh). Sau lễ cúng thì đi chúc tết theo trật tự lễ nghĩa “mùng một tết cha (tức chúc tết bên nhà nội), mùng hai tết mẹ (tức chúc tết bên ngoại), mùng ba tết thầy”

- Lễ tiễn ông bà và hết tết, thường từ mùng 3 đến mùng 5 tết

- Lễ khai canh, tức lễ của nông dân xuống đồng, thường vào từ mùng 4 đến mùng 7 tết. Đồng thời trong khoảng này cũng thường có lễ cúng tổ nghề của các làng nghề.

- Lễ hội xuân, tùy theo quy định của các làng xã, thường thì mỗi làng lại chọn một ngày trong tháng giêng để hội làng.

- Lễ Nguyên tiêu, tức ngày rằm tháng giêng, là ngày lễ họ mạc từ đường do tộc trưởng các dòng họ tổ chức. Nội dung chính của lễ này là cầu siêu độ các vong linh người đã khuất và cầu an cho cháu con (người sống) được an lành trong suốt cả năm.

- Ngoài ra, với người Hà Tĩnh và người Bắc Ninh, 18 tháng giêng là ngày giỗ Việt thủy tổ Kinh Dương Vương.

Những thức bày truyền thống trong mâm lễ có từ thời Hùng Vương:

Nước: Là nước lã trong sạch tự nhiên, như nước giếng, nước suối, nước trời mưa. Nước sinh ra đầu tiên trong vũ trụ, có nước vạn vật mới có sự sống, do đó nước lã luôn luôn là thành phần bắt buộc không thể thiếu trong thờ cúng. Theo phép phong thủy, nước (hành thủy) tượng trưng cho sự khởi đầu suôn sẻ (của một công việc, một tháng mới, năm mới…)

Gạo: Phàm là người Việt Nam, ai ai cũng được giáo dục truyền đời rằng dân tộc ta được mệnh danh là một Dân tộc lúa nước. Ở Hà Tĩnh có lễ cúng Thần Nông, các thức bày kể từ xôi, chè, bánh, cá chép rán vv… đều chỉ làm từ nguyên liệu lúa gạo. Xin chớ có nhầm đó là cỗ chay nhà Phật, món ăn chỉ làm bằng bột gạo vì Thần Nông Việt Nam là vị thần lúa nước, các món ăn thể hiện báo đáp công lao Thần Nông, còn như mâm cỗ vẫn có nước mắm bình thường. Trên hương án gia tiên ngày giỗ, tết, không chỉ có các món ăn chế biến từ lúa gạo như xôi, cốm, bánh chưng, bánh dày, bánh lá… mà còn có cả một đĩa gạo sống.

Muối: Như phần lịch sử Việt Thường Thị tôi đã đưa ra dấu hỏi nghi ngờ vị tổ nghề muối ở Kỳ La – Nhượng Bạn chính là vua Hùng Vương thứ nhất. Bởi trong lễ tục cúng bái của người Việt Thường luôn luôn có đĩa muối sống. Có khi nhân dân gộp gạo và muối thành một đĩa cho gọn. Lĩnh Nam trích quái còn ghi rõ ở thời Hồng Bàng Thị, con trai lấy muối để làm lễ vật đi hỏi vợ, rồi sau đó mới thịt trâu để làm lễ cưới. Dân gian có câu “đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi”. Ngày đầu năm đi chợ, quý bà quý cô mua gì thì mua, nhưng không quên mua về nhà một bịch muối để lấy may mắn hạnh phúc cho cả năm.

Mứt gừng: Với cỗ tết của người Nghệ Tĩnh luôn luôn phải có mứt gừng. Nghe bà ngọai tôi nói, khi xưa lễ cúng ở đình làng, mứt gừng phải do người con gái trinh tiết tự tay chế biến mới được coi là tinh diệu. Theo Lĩnh Nam trích quái, từ buổi khai cơ tổ tiên người Việt Thường đã “lấy rễ gừng làm muối”. Không biết tự khi nào, muối gừng được đổi thành mứt gừng, chỉ biết rằng mứt gừng thuộc một trong những thành phần bắt buộc phải có trong cỗ cúng tết ở Nghệ Tĩnh. Ngoài việc giữ gìn phong tục, mứt gừng còn là một vị thuốc đông y, vị cay tính ấm giúp an tì vị, trị chướng bụng đầy hơi, giảm được phần nào bệnh sinh ra từ việc ăn uống thiếu điều độ trong ba ngày tết.

Trầu cau: Xuất xứ từ thời vua Hùng Vương thứ tư với ý nghĩa tượng trưng cho nghĩa tình thủy chung và hạnh phúc may mắn. Tục ăn trầu ở Việt Nam xưa kia phổ biến rộng rãi khắp cả dân chúng, con trai, con gái đều ăn trầu. Tục này Duy trì mãi đến thời nhà Trần, rồi nhà Lê. Chuyên canh và buon bán trầu cau là một nghề kinh doanh rất phát triển ở thời hậu Lê. Đền thờ sự tích trầu cau ở Nghệ An từng hai lần được sắc phong. Do đó khi cúng gia tiên, trầu cau cũng là chính lễ. Trầu cau cúng gia tiên thì phải têm đàng hoàng, trầu cau cúng thần linh thì để nguyên ba lá trầu và ba trái cau. “Cuối năm mua vôi”, sau ngày 23 tháng chạp, vôi phải được mua về châm cho đầy bình. Nhân dân ta khi xưa quan niệm trong nhà có ông bình vôi đầy đặn, đẹp đẽ, thì chủ tớ trên dưới đàng hoàng nghiêm minh, gia đạo sung túc cả năm sau đó. (Coi ý nghĩa sự tích trầu cau tại Link này)

Ngũ quả: Không nhất thiết phải quy định loại quả nào, thường thì dựa vào sản vật vùng miền, nhưng nhân dân lại thường mê tín màu sắc của quả, làm sao cho 5 thứ quả trong mâm ngũ quả phải tượng trưng được 5 màu của ngũ hành: trắng (kim, càn), đen (thủy, khảm, đoài), xanh(mộc, chấn), đỏ (hỏa, ly), vàng (thổ, khôn, cấn). Ở đây tôi cũng lưu ý, nhiều gia đình buôn bán cứ nghĩ đơn giản đỏ là vận may, đen là vận xui, cho nên cố ý bỏ màu đen đi. Quan niệm như vậy là trái với quy luật của ngũ hành, sự xáo trộn ngũ hành có thể đem đến những điều không suôn sẻ. Đó là chưa nói màu đen là màu của hành thủy. Như tôi đã nói ở trên, thủy khởi đầu của vạn vật và quyết định sự sống của muôn loài. Để thiếu hành thủy trên mâm ngũ quả, theo phép phong thủy cũng coi như tự mình gây thiếu sự khởi đầu suôn sẻ của năm mới của chính mình…

Hoa: Hoa mai tượng trưng cho sự thanh cao, màu vàng mang đến tương lai tươi sáng; hoa đào mang ý nghĩa thanh xuân, quả đào là vị thuốc trường thọ, còn cây đào có công năng trừ tà ma. Theo tục truyền, lũ tà quỷ rất sợ cây đào vì Táo Công  thường du chơi và có thói quen ngủ trên cây đào. Cho đến ngày 23 tháng chạp, vì bận về trời công tác, nên đã bảo với dân chúng chặt cành đào đem về để trong nhà, đề phòng khi Táo Công đi vắng, bọn tà quỷ đến nhà thấy nhành đào thì sợ không dám quấy phá. Trong đời sống, nhân dân cũng thường có tục lấy một miếng gỗ đào để trong người khi đi đường xa, hay bỏ vào túi lụa đỏ treo vào người em bé để tránh tà ma; Ngoài hoa mai, hoa đào, thì hoa cúc vạn thọ có ý nghĩa sum vầy; hoa huệ, hoa sen mang ý nghĩa thanh khiết là những loài hoa đã được nhân dân lựa chọn để lên bàn thờ gia tiên trong những ngày lễ tết từ hàng ngàn đời nay.

Hương và đăng (đèn): Ngọn lửa mang ý nghĩa đem đến sự sáng sủa, ấm cúng, may mắn và sức mạnh. Kể từ ngày 23 tháng chạp, sau khi tiễn ông táo về trời. Hương và đèn trên bàn thờ phải được chăm sóc để cháy liên tục không thôi cho tới 30 tết đón Táo quân về. Quan niệm của nhân dân, sợi khói tỏa từ cây hương trầm nối miền cực lạc với trần gian. Khi Táo Công về trời, hương đăng phải tỏa sáng để Táo Công dù ở cao xa vẫn tiện bề theo dõi, trông coi cho gia đình được an lành. Ý nghĩa của cây hương trầm rất lớn lao trong sự nghiệp thờ cúng, do đó tôi đã dành hẳn một bài viết về cây hương (mời coi tại Link này).

Vàng mã:

Từ suy nghĩ con người có "nợ ba sinh", cái chết chỉ là chết thể xác, thực chất linh hồn vẫn sống kiếp thứ hai và thừ ba. Do linh hồn vẫn sống, nên 7 tầng tinh thức vẫn còn, vẫn biết nhìn, nghe, ngửi, vẫn có cảm giác đói khát, biết yêu thương giận hờn, nên mời bày ra việc đốt vàng mã để an ủi người thân.

 

- Vàng mã cúng táo công gồm một ít tiền vàng và ba cái mũ cánh chuồn, ba cái áo thụng đen, tranh cá chép. Chú ý là khi đốt tiễn ông táo về trời, không đốt cả mà để lại ba cái mũ trên bàn án, thờ cho đến năm sau mua mũ mới về thay, mới đem mũ cũ đi đốt. Tục này chưa hiểu vì sao?

- Vàng mã cúng gia tiên, tiền vàng, vải vóc, có nhiều nhà sắm đủ đồ dùng như sắm cho người sống gồm giày dép áo mũ xe cộ vv… Sắm gì thì sắm, nhưng đừng mê tín thái quá và cần phải được chia từng phần và ghi tên từng vị rõ ràng.

- Vàng mã cúng ở mâm lễ Trừ tịch ngoài trời gồm vàng mã, âm binh 36 bộ.

- Vàng mã cúng cô hồn chỉ gồm một ít tiền lẻ.

Ba thứ vàng mã cúng táo công, cúng Trừ tịch và cúng gia tiên đốt trong góc sân và đổ tro vào gốc cây trong vườn. Vàng mã cô hồn cúng và đốt ở ngoài ngõ đổ tro ra sông hồ.

Cây mía và nón lá: Tục cũ của người việt Thường, bên trái bàn thờ thường có dựng khúc mía, trên đỉnh khúc mía để cái nón. Tôi nghe các cụ giải thích là để làm gậy cho các bậc tiên linh đi lại được dễ dàng. Nhưng xem ra gậy và nón có lẽ là từ truyền thuyết Chử Đồng Tử ở thời Hùng Vương thứ ba, là biểu tượng muôn phép màu nhiệm của Đạo giáo. B&agravagrave; ngoại tôi thì làm cả gậy và nón đều bằng nứa dán giấy ngũ sắc, khi hết tết thì đem hỏa thiêu luôn cùng với vàng mã.

Bánh chưng, bánh dày: Tục cúng bánh chưng bánh dày xuất hiện ở đời Hùng Vương thứ mười tám. Lĩnh Nam trích quái chép rằng sau khi phá tan giặc Ân (1027 – 1024 TCN), Vua Hùng có ý muốn truyền ngôi cho con, nên mở cuộc thi tài giữa các hoàng tử. Và vị hoàng tử thứ mười tám tên là Lang Liêu đã thắng cuộc chỉ với hai món ăn dân dã: bánh chưng và bánh dày. Cũng từ đó, tập tục cúng bánh chưng, bánh dày trong dịp tết cổ truyền ra đời. Bánh dày, bánh chưng cũng là món ăn được chế biến từ lúa gạo truyền thống, ý nghĩa được tiên tổ giải thích là sự tượng trưng cho “Trời tròn, Đất vuông”. Từ quan niệm này, trong tiếng Việt, trời thường được gọi là “bầu trời”, còn đất là “vuông đất”. Không chỉ bánh chưng, bánh dày, mà cách dọn cỗ tế cũng vậy, cái bàn thì vuông, cái mâm thì tròn.

Gà: Phải là gà trống luộc nguyên con. Theo quan niệm dân gian, con cóc chỉ cần nghiến răng thì có khả năng gọi trời mưa, còn tiếng gáy của con gà trống lại có khả năng gọi ánh bình minh. Do đó vào đêm Trừ tịch, mỗi gia đình đều có một mâm cỗ cúng ngoài trời. Trên mâm cỗ nhất thiết phải có xôi, chè, ngũ quả, đồ âm binh và gà luộc nguyên con để bái lễ Hoàng thiên Hậu thổ đã bảo vệ an lành cho gia quyến trong suốt năm qua và cầu xin phù hộ năm mới sáng sủa an lành. Sau tế lễ, trong ba ngày đầu năm mới nhân dân tối kỵ sát sinh, đặc biệt khi chưa cúng tiễn hết tết (thường ngày mùng 3 hoặc mùng 5) thì không được giết gà trống vì sợ gặp cảnh tăm tối cả năm. Kỵ sát sinh không có nghĩa là phải ăn chay theo kiểu nhà Phật. Chỉ là không giết mổ súc vật ngày đầu năm thôi. Để tránh sát sinh, khi xưa các cụ ta thường chế ra những món ăn có thể để được dăm ba ngày như giò lụa, chả chiên, kho tàu, nấu đông, vv... ngày nay thì cuộc sống hiện đại đã có tủ lạnh bảo quản, không còn phải lo ôi thiu.

Tôi xin ghi chú ở đây vài điều:

Nhiều nhà để con gà lên bàn thờ gia tiên và bỏ qua mâm lễ ngoài trời vì tưởng nhầm mâm lễ ngoài trời là cúng cô hồn. Hoặc có nhà lại nhập phần cúng cô hồn vào mâm lễ Trừ Tịch đều không đúng. Trừ tịch là lễ chính trong đêm giao thừa, nhưng là lễ cúng Hoàng thiên Hậu thổ và các linh thần sông núi, các vì sao tinh tú, nên mâm lễ không bày trong nhà, mà được bày ngoài trời, nơi quang đãng, sạch sẽ, không có bóng cây che khuất các vì sao. Và nên nhớ con gà trống được đặt trong mâm lễ này. Cho nên, nếu gia chủ muốn cúng gà ở trong nhà nữa thì phải làm con khác.

Còn cúng cô hồn, phải để tiền, vàng, xôi, oẳn, gạo, muối vào một cái mâm  con riêng ra ở đầu ngõ. Cúng bố thí cần làm trước khi vào lễ Trừ tịch, vãi hết gạo muối ra ngã ba đường, thiêu hóa kim ngân để lũ quỷ đói không quấy quả gia đình trong giờ linh thiêng.

Mâm cỗ mặn cúng gia tiên: Các món trong mâm cỗ cúng gia tiên tùy ở lòng thành và khả năng kinh tế của gia chủ. Có gì cúng nấy với điều kiện thức cúng phải sạch sẽ và tuyệt đối không phải là đồ thừa thãi. Tục lệ của người Việt Thường khi xưa trong mâm cỗ thường có 9 món, gồm 5 đĩa 4 bát. 5 đĩa thì có xôi, gà luộc, giò lụa, nem rán, cá chép rán; 4 bát thì có canh khoai sọ, miến nấu lòng gà, thịt kho tàu và một loại rau xào nào đó. Tất nhiên món ăn trong các đĩa, bát đều có thể thay đổi, với điều kiện phải thể hiện yếu tố ngũ sắc tượng trưng cho ngũ hành thì được.

Cây nêu: Khi xưa nhân dân thường dùng một cây tre trồng giữa sân, trên đầu ngọn cây tre buộc một chùm tua rua ngũ sắc, câu đối tết và một chuỗi pháo. Đốt pháo vào đêm trừ trịch và sáng mùng một để xua đuổi tà ma. Ngày nay không còn được đốt pháo, các gia đình có thể kết hợp cây mai/đào với cây nêu làm một bằng cách treo lên cành mai/đào chưng tết một vài chùm tua rua ngũ sắc.

Lời bàn:

- Xét ra, mỗi thức bày trong cỗ cúng của người Việt Nam hôm nay, đều do các vua Hùng ban truyền lại. Ý nghĩa mỗi thức lễ lại rất nhân văn, thể hiện sự tôn sư trọng đạo, uống nước nhớ nguồn, cũng đã duy trì truyền thống được mấy ngàn đời, là tập tục chính thống của người Việt. Vậy mà không hiểu sao nhiều “nhà văn hóa” mang danh nghiên cứu, lại cứ chăm chăm viết bài gán hươu gán vượn nguồn gốc sang bên Trung Quốc là vì cớ chi? Trong số các vị mang danh “nhà văn hóa”, ngẫm thấy khấn phật những kể cũng nhiều, nhưng khấn lạy Việt tiên linh hỏi được mấy ai? Chẳng nhẽ lạy phật xứ người là yêu dân tộc giống nòi Việt Nam ư?

- Vô số người nói câu “lễ lạt tùy ở lòng thành”, nhưng chẳng thấy mấy ai bàn tới như thế nào được coi là có lòng thành?  Thiết nghĩ, đứa con có tâm (tức có lòng thành) ắt thấu hiểu cha mẹ ông bà cần gì. Ví dụ như thủy tổ, tiên tổ đều đã là người rất xưa, mà xưa thì chỉ quen ăn trầu, uống nước chát, không có là không chịu được. Nay nói rằng lòng thành, cớ chi tiếc gì mấy lá trầu, mấy quả cau lại không mua? Rượu tây, xúc xích chẳng qua là mua cho người sống ăn đấy chứ? Có lòng thành mà sao lại sợ mất công mất việc, sợ nhọc nhằn vì một buổi cúng kỵ? Sao  lại phải gửi bát hương cha mẹ lên chùa. Thiết nghĩ lúc sinh thời các cụ có ăn chay bao giờ đâu, có tu trong chùa bao giờ đâu? Tự nhận là có lòng thành mà sao lại sợ về quê ngày tết, để mẹ cha côi cút mong chờ khi năm mới xuân sang? Sao lại không thấy được trách nhiệm chăm lo hương khói gia tiên?

- Có người khăng khăng rằng mình “không duy tâm”, nhưng lại rất chăm chỉ hương khói, hình như họ quên mất rằng hành động chắp tay vái lạy trước hương án gia tiên là đã thể hiện duy tâm rồi. Ngược lại có người rất duy tâm, rất tin tưởng là có thần thánh, hương khói nghi ngút cả ngày, lê la hết chùa này miếu nọ, nhưng lại không ý thức được rằng, lễ cúng muốn linh phải thật sạch sẽ tinh tươm? Sẵn tiền dư dật, mọi thứ từ con gà cúng đến xôi chè đều mua sẵn ở những quán hàng thiếu tin tưởng, không cần biết có sạch sẽ, hay là cả trăm con gà rửa một chậu nước, cả tạ gạo vo vào một thau? Chế biến nhiều ắt phải đầy rẫy thuốc bảo quản đổ vào để không thiu thối? Những thứ như vầy, mình còn không dám ăn, sao lại đem mời gia tiên?

 Xem ra còn có nhiều điều nên ngẫm nghĩ trong hành đạo ở Việt Nam. Năm hết tết đến, nhân nói về thức bày cỗ cúng, gọi là có vài lời bàn thêm...